تکنیک شش کلاه فکری که مبدع آن دکتر ادوارد دو بونو است؛ یکی از تکنیک های مفید معروف و معتبری است که کاربرد و آثار بسیار متنوعی در اجتماع ؛ سازمان ؛ خانواده و فرد دارد. در بسیاری از سازمان ها و خانواده ها، این تکنیک و قواعد بازی آن بصورت زبان مشترک در آمده که بسیار اثر بخش است.
بطور کلی این تکنیک شش جنبه یا سبک فکری را تعریف کرده و برای هر کدام کلاه رنگی خاصی را به عنوان سمبل تعیین می نماید تا بوسیله آن بتوان بطور روشن و سریع از سبک فکر ( گرایش، حالت، احساس، فکر، موضوع، نگرش) خود آگاه شد، آن را تغییر داد یا آن را به دیگران اعلام کرد. همچنین می توان بدین وسیله از سبک فکری دیگران آگاه شد و از آنها خواست که آن را عوض کنند. البته با کمی دقت در اصطلاح (کلاه خودت را قاضی کن) متوجه می شویم که به نوعی چنین روشی در فرهنگ ایرانی وجود داشته است. اما قبل از توضیح بیشتر راجع به اهداف، آثار و روش اجرائی این تکنیک لازم است تعریف مختصری در خصوص هر رنگ و سبک فکری مربوط به آن ارایه گردد تا مفهوم مباحث بعدی گویاتر شود. در این تکنیک به منظور تسهیل و تسریع یادآوری، رنگ کلاه، متناسب با سبک فکری مربوط انتخاب شده است.
کلاه سفید: چون رنگ سفید خنثی و منفعل است، کلاه سفید با موضوعات و شکل های انفعالی سرو کار دارد. لذا بدون هیچگونه قضاوتی، فقط واقعیت ها مورد جستجو قرار می گیرد.
کلاه سرخ: چون رنگ سرخ نشانه خشم، شور، و هیجان است کلاه سرخ بیانگر بینشی هیجانی است و لذا فقط به جنبه های احساسی و غیر استدلالی توجه می شود.
کلاه سیاه: چون رنگ سیاه نشانه افسردگی و منفی است کلاه سیاه بیانگر جنبه های منفی و بدبینانه است.
کلاه زرد: چون رنگ زرد آفتابی و مثبت است کلاه زرد، بیانگر جنبه های مثبت و خوشبینانه است.
کلاه سبز: چون رنگ سبز نشانه گیاهان، رویش درختان بارور، طراوت و تازگی است، کلاه سبز، بیانگر خلاقیت و فکرهای تازه است.
کلاه آبی: چون رنگ آبی نشانه سردی و رنگ آسمان بالای سرماست، کلاه آبی بیانگر تنظیم و ساماندهی فرآیند برنامه ریزی برای تفکر و استفاده از کلاهای دیگر است به عبارت دیگر کلاه آبی، کلاه نظارت است.
برای یادآوری بهتر می توان شش کلاه فوق را به صورت سه جفت مخالف هم در نظر گرفت: سفید- سرخ، سیاه- زرد، سبز- آبی. اصولا تکنیک شش کلاه فکری بر پایه این تئوری ایجاد شده که (اگر نقش متفکر را بازی کنید متفکر می شود) لذا بدین ترتیب طراحی شده است که فرد در اثر تعویض کلاهای فکری، نقشی را بازی می کند، فکرش از "من" خود یا قالب های ذهنی خود جدا شده و به سمت نقش هدایت می شود. شاید بتوان گفت به مرور زمان افرادی که از این تکنیک استفاده می کنند نسبت به آن شرطی شده و ناخود آگاه قادر می شوند به سرعت سبک فکری، نقش، زاویه دید و نگرش شان را تغییر دهند. شش کلاه فکری به ما این امکان رامی دهد که به فکر خود مسلط شویم و تنها چیزهایی را که می خواهیم، فراخوانیم. از طرف دیگر بدینوسیله می توان افراد را در جلسات و نشست ها و ... از مسیر عادیشان بیرون کشید تا درباره موضوع مورد نظر به نوع دیگری بیندیشند.
این تکنیک به ما چیزهایی می آموزد که اگر می خواستیم خودمان به آن بیندیشیم بایستی "من" خود را به خطر می انداختیم. چون در تمرین با کلاه ها افراد احساس می کنند در یک بازی با قواعد تعریف شده ای شرکت کرده اند بنابر این بدون موضع گیری و تعصب به راحتی وقتی به آنها گفته می شود کلاه مشکی را از سرت برداد و کلاه زرد بجایش بگذار، قبول کرده و بدون هیچ گونه فشاری به شخصیت خود، روش فکری و حالت خود را عوض می کنند، در حالی که در شرایط معمولی چنین درخواستی ممکن بود در حکم بی احترامی، اعتراض، تحکم و ...تلقی شود و باعث موضع گیری، مخالفت، انفعال یا واکنش منفی و صدمه روحی گردد.
باید توجه داشت در این تکنیک، تغییر سبک فکری (کلاه) به مجرد اشاره یا درخواست، امکان پذیر نیست. اما موضوع مهم این است که اگر کلاه خاصی مسلط شود یا تقاضا شود، افراد تلاش آگاهانه ای برای اندیشیدن به آن سبک به عمل می آورند لذا در این تکنیک لازم است گهگاهی کلاه های افراد را مورد شناسایی و از آنها تفکر به سبک خاصی را درخواست نمائیم. چون تنها دانستن نوع کلاه فرد از طریق دقت در صحبت هایش کافی نیست بلکه آنچه اهمیت دارد؛ ( تلاشی منظم و آگاهانه برای پیگیری و استمرار یک سبک فکری است).
این تکنیک بر اساس دو هدف اصلی و کلی زیر طراحی شده است:
1) ساده کردن تفکر: از طریق محصور کردن اندیشه، برای اینکه انسان بتواند در هر زمان فقط به یک چیز فکر کند یا در یک حالت قرار گیرد. اندیشنده بجای توجه همزمان به عواطف، منطق، اطلاعات، امید و خلاقیت، می تواند جداگانه به هر یک از انها بپردازد و بدین ترتیب تفکری ساده تر، دقیق تر، شفاف تر، سریع تر و اثر بخش تر خواهد داشت.
2) فراهم کردن زمینه برای به جریان انداختن تفکر (تغییر الگوهای ذهنی): اگر کسی در یک جلسه مرتب منفی بافی کند، می توان از او خواست کلاه سیاه خود کنار بگذارد، بجایش از کلاه سبز یا زرد یا رنگ دیگری استفاده کند. بدین ترتیب بدون اینکه غرور و شخصیت او را جریحه دارد کرده باشیم. این ها زمینه هایی برای تغییر مسیر و روش فکری هستند تا فرد بتواند بدینوسیله عواطف را از منطق و خلاقیت را از اطلاعات و مانند آن جدا کند.
مثال: با تکنیک شش کلاه فکری مسئله زیر را بررسی می کنیم: تمام ایده هایی را که منجر به برگزاری بهتر یک کلاس آموزشی می شود را بیان کنید؟
کلاه قرمز:
1. کلاس ها مختلط برگزار شود.
2. از موسیقی، جوک، کلیپ های خنده دار و سرگرم کننده و مرتبط استفاده شود.
3. دکوراسیون کنفرانسی چیده شود تا رودر روی هم قرار گیرند.
4. گروه بندی های مختلط در کلاس انجام شود.
کلاه سفید:
5. از منابع متعددی برای تدریس استفاده گردد.
6. اطلاعات افراد شرکت کننده حفظ شود.
7. برای دوره های بعدی اطلاع رسانی شود.
کلاه زرد:
8. از امکاناتی مانند اسلاید و فیلم استفاده شود.
9. تعداد شرکت کننده ها کمتر باشد.
10. از ایده های آنها می توان درآمد زایی کرد.
کلاه سبز:
11. یک مبتکر و نوآور در کلاس سخنرانی و کلاس را تایید نماید.
12. کلاس در فضای آزاد برگزار گردد.
13. به خلاق ترها و شرکت کننده های فعال جایزه تعلق گیرد.
کلاه سیاه:
14. تعداد صندلی ها زیادتر از تعداد شرکت کننده ها نباشد.
15. ساعت کلاس ها سر ظهر برگزار نگردد.
16. صندلی های بهتر و راحت تر استفاده شود.
17. کلاس ها طولانی و خسته کننده نباشد.
18. جزوه سرفصل ها برای کلاس آماده گردد.
کلاه آبی:
19. قبل از شروع دوره با همه هماهنگی شود.
20. قبل از شروع هر کلاس اسلایدها و امکانات چک شود.
21. دوره در زمانی برنامه ریزی شده شروع و پایان پذیرد.
22. چک لیست هایی برای دوره ها آماده شود تا چیزی از قلم نیافتند.
مثالی دیگر از حل مسئله با کمک تکنیک شش کلاه فکری
فرض کنیم می خواهیم مشکل دیر آمدن بچه ها در منزل را با کمک این تکنیک حل کنیم. در واقع این تکنیک برای تولید ایده هایی از زوایای متنوع کاربرد دارد. سپس می توان این ایده ها را برحسب معیارهایی که مرتبط با موضوع می توان درنظر گرفت به تولید راهکارها جهت دهی کرد.
مسئله:چگونه می توانیم کاری کنیم که بچه ها دیرتر از ساعت تعیین شده وارد منزل نشوند؟
ایده یابی با کلاه قرمز: می توانیم ایده هایی با درنظر گرفتن احساسات و هیجانات بچه ها (شادی- لبخند-گریه- خشم- غرور- بازی و لذت و ...) ارائه دهیم:
1. منزل را به محلی برای بازی و تفریح آنها تبدیل کنیم.
2. در ساعت اولیه شب و غروب والدین هر روز یک فیلم خنده دار نگاه کنند.
3. برای ساعات اولیه شب بازی گروهی و هیجان انگیز در منزل طراحی کنیم.
4. داستان یا فیلم هایی غرور انگیز یا نفرت انگیز مرتبط با زود یا دیر آمدن برای بچه ها نشان دهیم.
ایده یابی با کلاه زرد: می توانیم ایده هایی با درنظر گرفتن جنبه های مثبت، نقاط قوت، خوشبینی یا توانمندی بچه ها ارائه دهیم:
5. از بچه ها بخواهیم آشپزی کنند و هر چند روز شام را با کمک والدین درست کنند.
6. اگر در یک ورزشی فعالیت می کنند برایمان آموزش آن را در منزل و قبل از شام اجباری کنند..
7. به جوان بودن آنها اقرار کنیم و کمی هم خوشبین باشیم که شاید ترافیک یا مشکلات ناخواسته منجر به دیر آمدن آنها شده است..
ایده یابی با کلاه سیاه: می توانیم ایده هایی با درنظر گرفتن جنبه های منفی، نقاط ضعف، بدبینی و سخت گیرانه مرتبط با بچه ها ارائه دهیم:
8. در ساعت اول شب یک نوع کار اجباری و سخت برای آنها درنظر بگیریم.
9. اگر دیر آمدند آنها را با یک شیوه آموزنده (نتوانند از تلویزیون یا رایانه استفاده کنند) تنبیه کنیم.
ایده یابی با کلاه سبز: چطور می توانیم ایده خلاقانه و ابتکاری ارائه دهیم.
10. یک جلسه خانوادگی بگذاریم و از بچه ها بپرسیم «شما با چه کارهایی می توانید موفق شوید که پدر و مادر از دستتان ناراحت شوند؟» .
11. بهترین تفریحات خانوادگی و دسته جمعی را اول شب و قبل از شام قرار دهیم.
12. در ساعت اول شب از دوستانشان هر هفته دعوت کنیم عصرانه را در کنار همدیگر میل کنیم.
ایده یابی با کلاه سفید: چطور می توانیم اطلاعات واقعی و کاملی از این مشکل را بدون قضاوت جمع آوری کنیم.
13. برنامه روزانه اعضای خانواده هر هفته به روز گردد و در محلی مناسب جلو درب خروجی نصب شود.
14. از اینترنت تحقیقات مرتبط با این پدیده اجتماعی که قبلا انجام گرفته است پیدا و مطالعه نماییم.
15. با یک روانشناس یا فردی آگاه و با تجربه مشورت نماییم.
16. چک لیستی از دلایل منطقی دیر آمدن می تواند باشد تهیه کنیم.
درپایان علاقه مندان می توانند برای آشنایی بیشتر با این تکنیک و اجرا در موقعیت های متفاوت به کتاب "شش کلاه تفکر" اثر ادوارد دبونو مراجعه نمایند...
